تعریف جامع عقد جعاله
جعاله یکی از عقود معین در فقه اسلامی و حقوق ایران است که در آن یک طرف (جاعل) متعهد می‌شود در ازای انجام یک عمل مشخص توسط طرف دیگر (عامل)، مبلغی را به عنوان اجرت یا پاداش (جُعل) پرداخت کند. این عقد در ماده ۵۶۱ قانون مدنی تعریف شده و از جمله عقود جایز محسوب می‌شود، یعنی تا پیش از انجام کامل عمل، هر یک از طرفین می‌توانند از قرارداد رجوع کنند.
⚖️ ارکان عقد جعاله
| رکن | توضیح |
|---|---|
| جاعل | کسی که پیشنهاد انجام کار را می‌دهد و پرداخت اجرت را تعهد می‌کند |
| عامل | کسی که عمل را انجام می‌دهد |
| جُعل | اجرت یا پاداشی که بابت انجام کار پرداخت می‌شود |
📌 ویژگی‌های حقوقی جعاله
- عقد جایز است: تا قبل از انجام کامل عمل، قابل فسخ توسط هر یک از طرفین.
- عمل باید مشروع و عقلایی باشد: جعاله برای کارهای غیرقانونی یا عبث باطل است.
- عامل می‌تواند معین یا غیرمعین باشد: در جعاله عام، هر کسی که عمل را انجام دهد مستحق اجرت است.
- اجرت می‌تواند معلوم یا مشاع باشد: مثلاً “هرکس گمشده‌ام را پیدا کند، نصف آن مال اوست”.
🏦 کاربرد جعاله در بانکداری
در نظام بانکی ایران، این عقد برای ارائه خدماتی مانند تعمیرات، صدور ضمانت‌نامه، گشایش اعتبار اسنادی، خرید و فروش سهام و امور فنی استفاده می‌شود. بانک‌ها به عنوان عامل، خدمات را ارائه می‌دهند و مشتری به عنوان جاعل، اجرت را پرداخت می‌کند. این نوع قراردادها طبق ماده ۱۶ قانون عملیات بانکی بدون ربا تنظیم می‌شوند.
🧠 تفاوت جعاله با اجاره اشخاص
| ویژگی | جعاله | اجاره اشخاص |
|---|---|---|
| نوع عقد | جایز | لازم |
| تعیین عامل | ممکن است نامشخص باشد | باید مشخص باشد |
| حق فسخ | تا قبل از انجام عمل | ندارد مگر با شرایط خاص |
| اجرت | ممکن است مبهم باشد | باید دقیق و مشخص باشد |
🧾 نمونه قرارداد جعاله حرفه‌ای
این قرارداد در تاریخ ... بین طرفین زیر منعقد می‌گردد: طرف اول (جاعل): آقای/خانم ... فرزند ... شماره ملی ... طرف دوم (عامل): آقای/خانم ... فرزند ... شماره ملی ... موضوع: انجام امور اداری مربوط به اخذ مجوز ساخت برای ملک واقع در ... حق‌الجعاله: مبلغ ... ریال که پس از انجام کامل کار به عامل پرداخت می‌شود. مدت قرارداد: از تاریخ ... تا ... ماه شمسی شرایط: 1. عامل متعهد است کار را با دقت و در زمان مقرر انجام دهد. 2. جاعل حق فسخ قرارداد را تا قبل از انجام کامل عمل دارد. 3. در صورت فسخ از سوی جاعل پس از شروع کار، عامل مستحق اجرت‌المثل خواهد بود. 4. اختلافات از طریق داوری حل خواهد شد. امضاء جاعل: ... امضاء عامل: ...
📚 منابع فقهی و قانونی
- قرآن کریم: سوره یوسف، آیه ۷۲ (جعاله حضرت یوسف برای یافتن پیمانه)
- قانون مدنی ایران: مواد ۵۶۱ تا ۵۷۰
- تحریر الوسیله امام خمینی: جلد اول، باب جعاله
- کتب حقوقی: آثار دکتر کاتوزیان و دکتر لنگرودی درباره عقود معین
🧠 نکات مهم برای تنظیم قرارداد
- موضوع عمل باید دقیق، مشروع و قابل انجام باشد.
- اجرت می‌تواند نقدی یا غیرنقدی باشد، اما باید قابل اندازه‌گیری باشد.
- در جعاله عام، هر کسی که عمل را انجام دهد مستحق اجرت است.
- در صورت فسخ، عامل مستحق اجرت‌المثل است اگر بخشی از عمل را انجام داده باشد.
